کم خونی فقر آهن
خون و نقش آن در بدن چیست؟
خون مایعی است به نام (پلاسما) که گلبولهای قرمز و سایر سلولهای خونی در آن معلق میباشد. پلاسما و گلبولهای قرمز با هم عهده دار تامین غذا و اکسیژن نسوج و در واقع انرژی بدن هستند و کاهش انرژی یعنی بروز خستگی
کم خونی چیست؟
کم خونی اغلب باکمبودهموگلوبین درگلبولهای قرمزتوجیه می شود.کمبودهموگلوبین به علل مختلف، از جمله نقص مواد غذائی (فقر آهن، ویتامین B12، اسید فولیک) و یا کاهش گلبولهای قرمز خون (در اثر خونریزی، همولیز و پرکاری طحال) بوجود می آید. شایعترین علت کم خونی خصوصاً در کودکان فقر آهن می باشد.
هموگلوبین چیست؟
هموگلوبین، ترکیبی ازیک ماده آهن داربه نام«هم»ویک پروتئین به نام (گلوبین) است.درون گلبولهای قرمزجای گرفته وکاهش ویاافزایش آن معیارکم خونی ویاپرخونی است.
کم خونی چه ارتباطی با ذخیره آهن بدن دارد؟
چنانکه اشاره شد، آهن عنصر اصلی هموگلوبین خون است. گلبولهای قرمز که در مغز استخوان بوجود می آیند، کمبود آهن مورد نیاز خود را از ذخیره موجود در کبد یعنی «فری تین» تامین می کنند. چنانکه غلظت فری تین در کبد کاهش یابد انسان به کم خونی مبتلا می شود.
علل کم خونی فقر آهن چیست؟
الف) خونریزی: در اثر خونریزیها، ذخیره آهن بدن کاهش می یابد که باید توسط غذا و استفاده از قرصهای آهن دار تامین شود. این نوع کم خونیها در مورد زنان جوان که با خونریزی پرحجم ماهیانه روبرو هستند، کاملاً صدق می کند. خونریزی های ضعیف و دنباله دار که به علت زخم معده و سرطان روده، تومورهای تخمدان، مثانه، کلیه ها و همچنین فیبروز رحمی بوجود می آیند.
در بلند مدت منجر به فقر آهن می گردند. به منظور پیشگیری از عواقب احتمالی کم خونی، پزشکان انجام آزمایش سالیانه خون در مدفوع را توصیه می کنند.
ب) کمبود آهن در رژیم غذائی: عدم استفاده کافی از غذاهای آهن دار، در دراز مدت منجر به کم خونی فقر آهن می شود. این علت شایعترین علت ایجاد کم خونی فقر آهن در کودکان می باشد.
ج) اشکال در جذب آهن: جذب آهن در بیماریهای روده ای مانند پولیپ، اسهالهای مزمن و جراحیهای انجام شده در روده، مختل میشود. با توجه به اینکه اسید معده از عوامل موثر در جذب آهن می باشد، مصرف زیاد داروهای ضد اسید نیز در آن اختلال بوجود می آورد.
د)بارداری:باافزایش حجم خون دردوران بارداری، نیاز مادر و جنین به آهن افزایش می یابد که باید با تغذیه مناسب تامین شود،درغیراینصورت کم خونی مادرمنجربه کندی رشدجنین و احیاناًسقط آن میگردد.مادران جوان جامعه مااغلب این واقعیت را نادیده گرفته و با کم خونی فقر آهن روبروهستند.
عوارض کم خونی فقر آهن چیست؟
کم خونیهای ضعیف در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی با ادامه آن به تدریج عوارض مربوطه ظاهر می شود. اولین و مهمترین عارضه کم خونی، خستگی است. میزان اکسیژن رسانی بافتی افرادی که هموگلوبین خون آنها پائین است، کاهش یافته و زود خسته می شوند. ضعف توجه و عدم دقت و در نتیجه افت تحصیلی کودکان از اولین علائم این بیماری شایع می باشند. ضعف و رنگ پریدگی، التهاب و سوزش زبان، زخم کناره دهان و شکنندگی ناخنها و همچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم خونی است. تمایل غیر طبیعی به مواد غیر غذائی مانند جویدن یخ، خوردن نشاسته خام نیز از نشانه های «کم خونی فقر آهن» است. این مشکل در کودکان بیشتر دیده می شود.
کودکانی که به خوردن خاک تمایل پیدا می کنند، به طور غیر مستقیم از کم خونی خود خبر می دهند. کودکان کم خون، اشتهای خود را به غذا از دست می دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفونی کاهش می یابد.
چه کسانی در معرض کم خونی فقر آهن قرار دارند؟
بطورکلی زنان بیشترازمردان درمعرض خطرکم خونی فقر آهن هستند. زیرا علاوه بر خونریزیهای ماهیانه، کلاً ذخیره آهن بدنشان نسبت به مردان کمتر است. چنانکه اشاره شد، زنان جوان بخصوص بانوانی که گرفتار دفع پر حجم خون در عادت ماهیانه می باشند و همچنین کودکان در مرحله رشد سریع، نیاز زیادی به آهن خوراکی دارند. چنانکه نتوانند از مواد غذائی آهن دار استفاده کنند، به سرعت گرفتار کم خونی می شوند. از این نظر، کودکان پیش دبستانی و دبستانی در جهان برای جبران کم خونی نیاز به حمایت و توجه بیشتری دارند.
کم خونی فقر آهن چگونه مشخص میشود؟
کم خونی با کاهش هموگلوبین خون مشخص می شود.
محدوده طبیعی هموگلوبین خون در سنین مختلف در جدول زیرمشخص شده است.
| زنان: 12 تا 16 گرم درصد | مردان: 14 تا 18 گرم درصد |
| نوجوانان: 12 تا 16 گرم درصد | بچه ها: 10 تا 14 گرم درصد |
| شیرخوران:10تا15 گرم درصد | نوزادان:16 تا 25 گرم درصد |
افرادی که هموگلوبین خون آنها پائین تر از مقادیر نامبرده است، کم خون محسوب می شوند. لازم به ذکر است که ارقام اشاره شده تا حدی نسبی بوده و به عوامل دیگر خونی نیز ارتباط پیدا می کنند. چنانکه ممکن است دو ورزشکار با هموگلوبین خون برابر، آنکه ذخیره آهن یعنی «فری تین» بیشتر دارد، از انرژی بالاتری برخوردار باشد. «سی بی سی» آزمایش پر درخواستی است که با انجام آن علاوه بر غلظت هموگلوبین خون، خصوصیات کلی سلولها از جمله شکل و رنگ و حجم و تعداد آنها نیز بررسی می شود.
(فری تین) همواره غلظت هموگلوبین را در حد طبیعی حفظ می کند و از کاهش آن جلوگیری می کند. لذا پزشکان، در موارد کم خونی فقر آهن، قبل از هر اقدامی به سنجش «فری تین» خون می پردازند و در مراحل بعد برای ریشه یابی علت کم خونی، به آزمایش های تکمیلی دیگر یعنی اندازه گیری آهن خون و ترانسفرین (پروتئین حامل آهن) و همچنین درصد اشباع ترانسفرین می پردازند.
معضلات کم خونی چیست؟
چون آهن علاوه بر فعالیت خون سازی در ساختمان عضلات و بعضی از آنزیم های مهم بدن نیز وارد می شود. کمبود آن منجر به کندی رشد جسمی و بخصوص مغزی نوزادان و شیرخواران می گردد. این ضایعه در موارد شدیدتر ممکن است برگشت ناپذیر شده و کودک را در کند ذهنی همیشگی نگه دارد. خردسالان کم خون، اغلب ناآرام و تحرک پذیر می باشند. کودکان کم خون در مرحله پیش دبستانی و دبستانی با ضعف یادگیری و درک مطالب روبرو می شوند. «کم خونی فقر آهن» در بانوان باردار، بر رشد جنین اثر داشته و ممکن است زمینه ساز سقط آن شود. نوزادانی که از مادران مبتلا به فقرآهن به دنیامی آیند، اکثراً کم وزن و ضعیف می باشند.
روش درمان کم خونی فقر آهن چیست؟
جهت کم خونی های شدید، باید قبلاً ریشه یابی شود. مواد غذائی به نتهائی جوابگوی درمان کم خونی ناشی از فقر آهن نمی باشد.بنابراین پزشکان برای درمان کم خونی بیماران خود ازداروهای آهن داراستفاده می کنند.آهن خوراکی نقص کمبودرادر بانوان باردار تامین می کند. خونریزی های پر حجم ماهیانه بانوان نیزباداروهای مخصوص قابل کنترل می باشند.
چگونه می توان از کم خونی فقر آهن پیشگیری نمود؟
(کم خونی فقر آهن) را می توان با تنظیم رژیم غذائی مناسب کنترل نمود. عمده ترین مواد غذائی آهن دار عبارتند از جگر گوسفند، زرده تخم مرغ، گوشت قرمز بی چربی، گوشت مرغ و بوقلمون، ماهی و سایر آبزیان است.
تغذیه گیاهی نیز مانند جوانه گندم، شیره چغندر (ملاس)، حبوبات (عدس و نخود)، سبزیجات سبز به خصوص اسفناج، نان و میوه های خشک (کشمش و زرد آلو و گردو)، دانه های گیاهی و خشکبار از آهن غنی برخوردارند. شدت جذب آهن غذاهای گیاهی کندتر از حیوانی است. بنابراین اغلب همراه با غذاهای گوشتی مصرف می شوند. صرف یک لیوان آب پرتقال و یا سایر مرکبات در روز و یا استفاده از قرص های ویتامین C شدت جذب آهن را افزایش می دهد.
مصرف چای و قهوه با غذا، باعث محدودیت جذب آهن می گردد. به همین دلیل استفاده از آنها همراه غذا توصیه نمی شود. در بیماری های عفونی، آهن به صورت عامل دفاعی از محیط فعالیت باکتریها خارج شده و به کم خونی منتهی می گردد. لذا برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن و گریز از خستگی های بی دلیل توجه به حفظ بهداشت و رعایت رژیم غذائی غنی از آهن به خصوص در کودکان و بانوان جوان و باردار بسیار لازم است.
مصرف اضافی آهن چه مضراتی دارد؟
داروهای آهن دار به هیچوجه نباید بدون تجویز پزشک مصرف شوند. با وجودیکه جذب آهن در دستگاه گوارش بر حسب نیاز بدن تنظیم می گردد ولی در مواردی که بیش از حد مصرف شود، در نسوج مختلف بدن از جمله کبد رسوب کرده و مشکلات فراوانی را بوجود می آورد.
بنابراین قبل از مصرف خود سرانه آهن اثبات کمبود آن در بدن الزامی است.
